تاریخ سیاسی شیعیان پاکستان همواره با استقامت و به حاشیه رانده شدن همراه بوده است. شیعیان که حدود پانزده درصد(تا 20 درصد) از جمعیت پاکستان را تشکیل می‌دهند، پس از ایران، دومین و بزرگ‌ترین جامعه شیعی جهان محسوب می‌شوند. در حالی که آن‌ها نقش مهمی در سیاست، حقوق و مشاغل حرفه‌ای داشته‌اند، اما شرایط فرقه‌ای به مرور زمان تغییر کرده و امنیت و حقوق آن‌ها را به خطر انداخته است. 

یکی از جامع‌ترین پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه، کتاب «شیعیان پاکستان – جامعه‌ای جسور و در عین حال محاصره‌شده» اثر آندریاس تی. ریک، پژوهشگر آلمانی است که سال‌ها در پاکستان و افغانستان تحقیق کرده است. این کتاب بررسی دقیقی از تاریخ سیاسی شیعیان پاکستان، سازمان‌های مذهبی آن‌ها و تعاملشان با دولت‌های مختلف ارائه می‌دهد. یکی از ویژگی‌های مهم این اثر، اتکای آن به منابع متعدد اردو، از جمله نشریه «رضاکار» است که از سال ۱۹۳۸ تاکنون منتشر می‌شود. 

ریک در این کتاب به بررسی تلاش‌های سازمان‌های شیعی برای کسب حقوق مذهبی و سیاسی، افزایش خشونت فرقه‌ای و نقش دولت پاکستان در عدم مقابله با افراط‌گرایی مذهبی می‌پردازد. 

 تاریخ تشیع در شبه‌قاره هند 

تشیع بیش از ۷۰۰ سال قدمت در شبه‌قاره هند دارد و تأثیرپذیری آن از فرهنگ فارسی و مبلغان صوفی ایرانی و آسیای مرکزی عامل اصلی گسترش آن در این منطقه بوده است. شیعیان در برخی دوره‌ها در حکومت‌های قدرتمند، مانند اود و سلسله‌های شیعه در دکن، بنگال و سند، نقش محوری داشته‌اند. 

نقش شیعیان در تأسیس پاکستان غیرقابل انکار و حتی تعیین‌کننده بود. سِر آقاخان، که یک شیعه اسماعیلی بود، اولین رئیس اتحادیه مسلم لیگ شد. از چهارده عضو اولیه کمیته موقت مسلم لیگ، چهار نفر شیعه بودند که نشان‌دهنده نفوذ بالای شیعیان در رهبری حزب بود. شخصیت‌های مهمی مانند سید امیر علی، سید وزیر حسن، راجه صاحب محمودآباد و سِر علی امام در تصمیم‌گیری‌های کلان حزب نقش داشتند. در سال ۱۹۳۰، راجا صاحب از ریاست حزب کناره‌گیری کرد تا علامه اقبال رئیس مسلم لیگ شود و در همان سال، خطاب مشهور الله‌آباد را ایراد کرد که زمینه‌ساز تأسیس پاکستان شد. 

با این حال، اغلب رهبران شیعه از تأکید بر هویت مذهبی خود اجتناب می‌کردند تا وحدت مسلمانان را حفظ کنند. محمدعلی جناح نیز همین رویکرد را داشت، اما استثنایی مانند اسکندر میرزا وجود داشت که حتی در دوران ریاست‌جمهوری خود، در مراسم عاشورا شرکت می‌کرد. 

 جایگاه شیعیان در جامعه و سیاست پاکستان 

ریک معتقد است که شیعیان در تمام عرصه‌های اجتماعی و سیاسی پاکستان حضور داشته‌اند و در حوزه‌های سیاسی، تجاری، نظامی و حقوقی به جایگاه‌های مهمی دست یافته‌اند. برخلاف شیعیان لبنان، عراق یا ایران، که قدرت سیاسی مستقیم دارند، شیعیان پاکستان هویت فرقه‌ای سیاسی نداشته‌اند. 

احزاب سیاسی جریان اصلی در پاکستان هیچ‌گاه میان سنی و شیعه تفاوتی قائل نشده‌اند و احزاب شیعی نیز در سیاست کشور نقش حاشیه‌ای داشته‌اند. 

ریک تأکید دارد که شیعه‌ستیزی، هرچند از دهه ۱۹۸۰ شدت یافته، اما هرگز به مسئله‌ای سیاسی در پاکستان تبدیل نشده است. او معتقد است که شیعیان پاکستان، با وجود خشونت‌های فرقه‌ای، نه یک اقلیت مظلوم بلکه گروهی مطالبه‌گر و تأثیرگذار هستند. 

 حقوق شیعیان در قانون اساسی و نخستین درگیری‌های فرقه‌ای 

شیعیان از قانون اساسی ۱۹۵۶ و ۱۹۶۲ رضایت داشتند، زیرا این قوانین حقوق اقلیت‌ها را تضمین کرده بودند. هرچند برخی حملات علیه دسته‌های عزاداری در دهه ۱۹۵۰ رخ داد، اما این وضعیت با هند قبل از تقسیم تفاوت چندانی نداشت. در آن زمان، جنبش‌های دیوبندی و اهل حدیث (که به وهابیت نزدیک‌تر بودند) در حال گسترش بودند و باعث افزایش تنش‌های فرقه‌ای شده بودند. 

نخستین درگیری فرقه‌ای بزرگ در پاکستان در عاشورای سال ۱۹۶۳ رخ داد که منجر به ۱۲۰ کشته شد. لاهور و خیرپور بیشترین آسیب را دیدند. 

پس از این درگیری‌ها، سازمان‌های شیعی سه مطالبه اصلی را مطرح کردند: 

1. ایجاد کلاس‌های درسی دینی (دینیات) جداگانه برای دانش‌آموزان شیعه 

2. مدیریت مستقل موقوفات شیعی (اوقاف) 

3. تضمین آزادی و امنیت برای برگزاری عزاداری 

بهترین دوره برای شیعیان، دوران حکومت ذوالفقار علی بوتو (۱۹۷۱-۱۹۷۷) بود، زیرا در سال ۱۹۷۴ مطالبه دیرینه شیعیان مبنی بر ایجاد دینیات جداگانه تصویب شد. 

 دوران ضیاءالحق و آغاز فرقه‌گرایی سازمان‌یافته 

کودتای ژنرال ضیاءالحق در سال ۱۹۷۷ نقطه عطفی در تاریخ شیعیان پاکستان بود. حتی پیش از جهاد افغانستان یا انقلاب ایران، ضیاء با گروه‌های اسلام‌گرای سنی متحد شد و سیاست‌هایی ضدشیعی را آغاز کرد. 

 مهم‌ترین اقدامات ضدشیعی ضیاءالحق: 

- ۱۹۷۸: لغو کلاس‌های دینیات شیعی به بهانه حفظ وحدت ملی 

- ۱۹۷۹: اجرای احکام حدود مبتنی بر فقه حنفی 

- ۱۹۸۰: وضع قانون کسر خودکار زکات از حساب‌های بانکی، که اعتراض گسترده شیعیان را برانگیخت 

 اعتراضات شیعیان و توافق‌نامه اسلام‌آباد (۱۹۸۰) 

در ژوئیه ۱۹۸۰، بزرگ‌ترین تظاهرات شیعیان در تاریخ پاکستان در اسلام‌آباد برگزار شد. شیعیان، تحت رهبری تحریک نفاذ فقه جعفریه (TNFJ)، خواستار معافیت از پرداخت زکات دولتی شدند. این اعتراضات ضیاء را مجبور به عقب‌نشینی کرد و شیعیان معافیت رسمی از زکات را دریافت کردند. 

ضیاء این اتفاق را تحقیر شخصی تلقی کرد و برای تضعیف شیعیان: 

- TNFJ را در سال ۱۹۸۴ دچار انشعاب کرد 

- از ظهور گروه ضدشیعه سپاه صحابه حمایت کرد 

ریک معتقد است که بیش از جهاد افغانستان یا انقلاب ایران، این توافق‌نامه آغازگر جنگ فرقه‌ای در پاکستان بود. 

  پس از ۲۰۰۳: افزایش قتل‌های هدفمند شیعیان 

از سال ۲۰۰۳، خشونت فرقه‌ای علیه شیعیان به سطح بی‌سابقه‌ای رسیده است و هزاران نفر در این حملات جان باخته‌اند. ریک در کتاب خود چندین حادثه تکان‌دهنده را مستند کرده است، از جمله: 

- ۲۰۰۸: دو تروریست محکوم‌شده لشکر جهنگوی (LEJ) از مقر نیروی ضدتروریسم کویته فرار کردند. این افراد بعدها به حملات گسترده علیه هزاره‌ها مرتبط شدند. 

- شکست نظام قضایی پاکستان: بسیاری از تروریست‌های فرقه‌ای به دلیل کمبود شواهد آزاد می‌شوند، که نشان‌دهنده ضعف دولت و احتمال همدستی برخی نهادهای حکومتی با افراط‌گرایان است. 

 مطالعه موردی: قتل علامه عارف حسینی (۱۹۸۸) 

یکی از تکان‌دهنده‌ترین نمونه‌های مصونیت فرقه‌ای، ترور علامه عارف حسینی، رهبر برجسته شیعیان پاکستان در سال ۱۹۸۸ است. محاکمه این پرونده پنج سال طول کشید و در نهایت، تمام متهمان—از جمله قاتلی که خود به جرمش اعتراف کرده بود—تحت برائت قرار گرفتند. 

برخی از متهمان اصلی این پرونده عبارت بودند از: 

- ژنرال فضل‌الحق (رئیس‌الوزرای پیشین ایالت NWFP) 

- برادر همسر او، سناتور هاشم خان 

- یک وزیر استانی و یکی از اعضای تیم امنیتی ضیاءالحق 

فرایند فرجام‌خواهی این پرونده ۱۸ سال به طول انجامید و در نهایت در سال ۲۰۱۱ رد شد—در حالی که بسیاری از متهمان اصلی پیش از آن فوت کرده بودند. 

 نتیجه‌گیری: پژوهشی بنیادین و ضروری 

با وجود برخی اشتباهات جزئی، کتاب «شیعیان پاکستان» اثر ریک یک مطالعه پیشگامانه و ماندگار است که نگاهی دقیق و متوازن به تاریخ پیچیده سیاست و فرقه‌گرایی شیعیان در پاکستان دارد. 

نکته کلیدی این کتاب روشن است: در حالی که شیعیان پاکستان همواره حضور پررنگ و مطالبه‌گرانه‌ای داشته‌اند، اکنون با سخت‌ترین و خشونت‌بارترین دوره تاریخ خود مواجه‌اند. 

این اثر منبعی اساسی برای هر کسی است که بخواهد دینامیک‌های فرقه‌ای پاکستان را درک کند.

https://thefridaytimes.com/14-Oct-2016/beleaguered-but-assertive